شرحی بر شعر سوز و ساز رمضان (2)

admin

30 فروردین 1401

18 دقیقه زمان برای مطالعه

امتیاز بدهید

احمد علوی تبار – فروردین 1401

بخش دوم

بیداری دل در رمضان باطنی و تلاش برای برپایی شخصیت الهی خویش

سحرخیزی و مناجات با خداوند در سحرهای ماه مبارک رمضان، نشانه‌ای از بیداری نسبی دل است.‌ این سحرخیزی و مناجات همچنین تلاش و تمرینی برای برقراری رابطه معنوی مؤثر با خداوند و برپایی تدریجی شخصیت حقیقی الهی دل است. شعر سوز و ساز رمضان بر این نکته اشاره دارد ‌که سَحر حقیقی از حالات دلِ نسبتاً بیدار شده (در مرحله رمضان باطنی) است.

در فرایند بیدارسازی دل، انسان تشخیص می‌دهد که به خاطر خطاهای مشخص خود به نحوی تنبیه و محزون می‌شود. همچنین درمی‌یابد که با اقرار قلبی به خطای خود و درخواست عفو و توفیق جبران خطا، گرفتگی دل برطرف و انبساط روحی نسبی حاصل می‌شود. این قبض و بسط‌های روحی، لطف و رحمت خداوند و از عوامل مهم بیداری دل و گذار تدریجی به هشیاری الهی‌اند.

افرادِ نسبتاً بیدار شده درمی‌یابند که باید بیشتر مراقب رفتار و گفتار خود باشند و پرهیزکاری و تواضع پیشه کنند. در واقع، عزم مراقبت دائمی برای جلب رضایت خداوند ناشی از ایمان قلبی به حضور در محضر خداوند و اصلاح نسبی نظام ارزشی دل است. تنها با جلب رضایت و حمایت خداوند است که رهایی تدریجی از اسارت و بردگی فکری دنیای فرومایه (عالَم پایین) یعنی رستگاری حقیقی امکان‌پذیر می‌شود. از دستاوردهای مراقبت دائمی، ایمان قلبی و هشیاری الهی افزون‌تر و هموارتر شدن مسیر خودشناسی و رشد معنوی حقیقی خواهد بود. در بخشی از شعر سوز و ساز رمضان چنین آمده است:

به حق با تواضـع نخواندم تو را
فـزون شـد نیـازم بدين گِلسـرا

به افسـونِ طنّـازیِ علم و دیـن
فتادم ز هفـت آسـمان بر زمین

شدم مست و دیوانه مشغولِ پوست
نپرسیدم از خود چه مغزی دروست

هرآن طُرفه ديدم فروزان به گِل
چو دلبـر گرفتم، نه آياتِ دل

برفتم که سازم بهشت از شعار
فسـردم شـعورم به زندانِ نار

به غفلت درونمايه بر گِل زدم
به سيمای دل نقشِ باطل زدم

من از قبض و بسطت به هوش آمدم
ز انوارِ دل، باده‌نوش آمدم

فرسودگی دل زیر سلطه روح کاذب دنیوی

تا زمانی که دل بیدار نشده و انسان هویت حقیقی الهی خود را بازیابی نکرده باشد، احساس‌ها و استعدادهای انسان در خدمت نفس دنیوی است. نفس دنیوی، احساس کنجکاوی، طمع‌ورزی، کمال‌گرایی و خلاقیت را در خدمت نیازهای بدن دنیوی و برآوردن خواسته‌های پایان‌ناپذیر برای بهبود شرایط زندگی دنیوی قرار می‌دهد.

هرچه سلطه‌ی ظالمانه روح کاذب دنیوی بر دل قوی‌تر شود، احتمال بیداری دل و فعال‌شدن قابلیت‌های الهی‌اش کاهش می‌یابد. این غفلت از احوال درونی خویش، وابستگی و نیازمندی ذلت‌بار انسان به عالَم پایین را افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی، روحِ به دام افتاده‌ی انسان در اثر تداوم بارکشی سنگین و نامطلوب دنیایی فرسوده و کم‌بازده می‌شود.

حمل جنس دون (شامل دارایی‌ها و دلبستگی‌های دنیوی و پوسته‌های جذاب علوم دینی و دنیایی) توسط روح لطیف و پرقابلیت انسان، شبیه حمل گِل و مصالح ساختمانی سنگین و زمخت توسط یک وسیله نقلیه بسیار پیشرفته، پرسرعت، سبک و حساس است.

هر دل تحت سلطه‌ی روح کاذب دنیوی را می‌توان به یک سرزمین با منابع فراوان انسانی و اقتصادی تشبیه کرد که در اثر فریب‌کاری مهاجمان اشغال‌گر به ضعف و تباهی کشیده می‌شود و هویت فرهنگی غنی مردمان آن در اثر نفوذ و هجوم فرهنگ پوشالی و فاسد اشغال‌گران به تدریج رنگ می‌بازد.

در این شرایط، بیشتر مردم نادانسته بر ضد منافع واقعی خود عمل می‌کنند و شعارهای سازندگی و آبادانی در چارچوب ساختارهای معیوب و روابط نامتوازن، نه در راستای رشد نیروهای مولد آن سرزمین، بلکه در جهت تحکیم بندهای اسارت و بردگی و تداوم غارتگری بیگانگان خواهد بود.

دل نیز در شرایط تحت سلطه‌ی غیر خدا، قبله‌ی صحیح خود را گم می‌کند و با پرستش غیر‌خدا و یاری خواستن از غیر‌خدا، دچار از‌خود‌بیگانگی می‌شود و دائماً در وضعیت بدتری قرار می‌گیرد. اما انسانِ نسبتاً بیداردل درک می‌کند که باید روح خود را سبک‌بار نماید و از زیاده‌خواهی دنیوی دل بکند تا رهپویی و رشد معنوی‌اش امکان‌پذیر شود (1). او خداوند را تأمین‌کننده و کفایت‌کننده همه نیازهای دنیایی و آخرتی می‌داند و طمع‌ورزی و آرزومندی خود را در جهت جلب رضایت و حمایت خداوند و بهره‌مندی از نعمت‌های معنوی بالاتر به کار می‌اندازد. (2)

هستی و خِرد الهی، پاداشی بزرگ برای روزه‌داری باطنی

رهپوی راه خدا درمی‌یابد که با روزه‌داری باطنی و امساک از دون‌خواهی و دون‌خواری معنوی، دائماً بهره‌ی بیشتری از هستی و هشیاری الهی خواهد داشت. او تنها به روخوانی قرآن و حدیث بسنده نمی‌کند، بلکه با عمل به یافته‌های خود از قرآن و رهنمودهای الهی، به باطن آ‌ن‌ها راه می‌یابد. در واقع، پاداش عمل به رهنمودهای الهی و روزه‌داری باطنی در رمضان باطنی، بهره‌مندی از خود خداوند یعنی هستی و خِرد الهی است. باطن قرآن کریم نیز همین هستی و خِرد الهی است.

کِشـاندی مرا در حرم‌داری‌ات
چشاندی به من نورِ افطاری‌ات …

چو حق‌بندگی کهنه‌جانم برُفت
ز دلخانه جانی نوین برشکفت

تو بر خـود دلالت نمودی مرا
به سویت فراخواندی‌ام دلبرا

نسیمی ز قرآن چو بر دل وزید
در این سینه از نو بهارم دمید

ببسـتم به شکرانه احرام حج
گسستم ز شیطان و هر راه کج

به هر دل‌تجلّیّ حق‌نورِ شمس
گرفتم ز اعلای دلخـانه درس

ز امساک گِل، دل بیابد شفا
کند فطرت پاک یکتا به پا

همان نور بخشنده و بی‌نیاز
گران‌گنج قرآن پر رمز و راز

بسوزد هر آن رنگ گمراهی‌ام
بسـازد ز نو مهـد آگـاهی‌ام

بهبود وضعیت قلب معنوی در رمضان باطنی

براستی حیف نیست که روزه‌داری باطنی را پی‌نگیریم و از پاداش بزرگ آن محروم شویم؟ حیف نیست که درصدد بهبود وضعیت قلب معنوی و افزایش انرژی حیاتی الهی درونی خود برنیاییم؟ آیا جفا نیست که تمامی درونمایه الهی خود را صرف دست‌یابی به علوم ظاهری و مال و مقام و موفقیت‌های کاذب دنیوی نماییم؟

البته این توصیه‌ای برای وانهادن وظایف اجتماعی و فعالیت‌های تولیدی یا خدماتی از جمله در زمینه‌های علمی، فنی و هنری نیست. بلکه تذکری است برای توجه به امکان فعال‌شدن قابلیت‌های الهی دل و توانایی انجام وظایف الهی در سطوح عالی‌تر و پربازده‌تر. این توانایی الهی و رحمانی، از طریق انجام شایسته و خداپسندانه‌ی همان وظایف زندگی دنیایی به دست می‌آید. عرصه‌ی کسب فیض‌ رهپوی راه خدا و بهره‌مندی از فضل الهی، علاوه بر محضر راهنمایان الهی، صحنه‌های گوناگون زندگی یعنی میدان‌های عمل است. (3)

شرکت با حضور قلب در محضر راهنمایان الهی و تلاش برای عمل خداپسندانه به رهنمودهای الهی در تعامل با دیگران، پرداختن به نماز باطنی است. به پا داشتن نماز باطنی، با تمرکز مداوم بر یاد خدا و تلاش برای نزدیک‌تر کردن نحوه‌ی عملکرد خود به رضایت کامل خداوند میسر می‌شود.

پیامبر اکرم (ص) اسوه‌ی رهپویی راه خدا و تجسم نماز باطنی

پیامبر اکرم (ص) اسوه‌ی کامل رهپویی راه خدا و تجسم کامل نماز باطنی بوده‌اند (4). آن حضرت دو میراث بسیار گرانبها برای بیداری و رهپویی دل‌ها به جا گذاشته‌اند: قرآن کریم (شامل معارف، هشدارها و رهنمودها) و اهل بیت (ع) (ره‌یافتگان به حریم پاک و قدسی هستی و خِرد الهی: حافظان دین راستین خدا و راهنمایان و راهبران الهی حقیقی).

آیات قرآن کریم در شرایط اجتماعی و فرهنگی خاصی نازل شده‌اند و امکان برداشت‌های سطحی و نادرست از آن‌ها وجود داشته است. خداوند برای تکمیل دین خود و هموار شدن مسیر دست‌یابی به همه‌ی نعمت‌های بزرگ الهی، نعمت ولایت امیر مؤمنان امام علی (ع) (و جانشینان راستین ایشان) را عطا فرموده‌اند. ابلاغ این نعمت بزرگ، از مهم‌ترین وظایف رسالت پیامبر اکرم (ص) بوده است. (5)

در غدیر خُم، پیامبر اکرم (ص) امیر مؤمنان امام علی (ع) را به عنوان جانشین راستین خود معرفی کردند. بنابر روایات فراوان، قرآن کریم علی (ع) را به عنوان راهنما و راهبر دین راستین خدا برای همه‌ی نسل‌ها معرفی کرده است. (6)

امیر مؤمنان امام علی (ع) تجسم تقوا و روزه‌داری باطنی

راهنما و راهبر بودن امام علی (ع) برای همه‌ی نسل‌ها به چند معناست:

1- تمامی زندگی امام علی (ع) از تولد تا شهادت، باطن دین راستین خدا را آشکار می‌سازد. مثلاً تولد ایشان در کعبه مقدس، بدین معناست که نور ایشان در فطرت انسان است و نطفه‌ی شخصیت الهی انسان در خانه‌ی مقدس دل با نور ایشان شکل می‌گیرد. در واقع، شخصیت الهی انسان از جنس علی (ع) است، چه در آغاز راه و علی اصغر باشد و چه بلوغ یابد و علی اکبر شود. بسیاری از ویژگی‌های مجاهدت باطنی رهپویان حقیقی راه خدا با زندگی و مجاهدت امام علی (ع) به تصویر کشیده شده است.

2- درجاتی از نور مقدس ایشان در دل هر مؤمن رهپوی راه خدا، عامل فعالی برای هدایت درونی و رغبت به پیروی از راهنمایان الهی است. افزایش محبت علی (ع) در دل، موجب گرایش به روزه‌داری باطنی، دوری از گناه، و تخلیه و پاک‌سازی دل از بت‌ها و ناخالصی‌های دنیوی می‌شود.

3- نور مقدس ایشان در دل همه‌ی راهنمایان الهی حقیقی حضور فعال دارد. راهنمایان الهی راستین با نور الهی علی (ع) در فضای باطنی قائم به قسط می‌شوند و به هدایت‌گری معنوی و پرورش دل‌های مستعد می‌پردازند. (7)

امام علی (ع) با وجود همه ویژگی‌های شخصیتی مستقل خود، در عین حال ظهوری از کیفیت متعالی قلب معنوی پیامبر اکرم (ص)، جلوه‌ای متعالی از باطن قرآن کریم و تجسم تقوا و روزه‌داری باطنی بوده است.

بدون اهتمام به روزه‌داری باطنی نمی‌توان نماز باطنی را به پا داشت و به شهر علم و حکمت الهی وارد شد. فرمان الهی مبنی بر بستن همه‌ی درها جز درب خانه‌ی علی (ع) به مسجد پیامبر، نشان از این حقیقت داشته است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: ”من شهر علم هستم و علی (ع) دروازه‌ی این شهر است.“ معنای دیگر باب شهر علم الهی، صابر بودن در راه خداست که با زندگی سراسر مجاهدت و بردباری علی (ع) تراز عالی آن جلوه‌گر شد.

گشایش باب معرفت الهی با صبر زیبا و ادب

با صبر زیبا در راه خدا باب معرفت الهی باز می‌شود. اما مدعیان ناشکیبا و بی‌ادب، درب خانه‌ی عشق و معرفت را می‌شکنند و از ارثیه الهی گرانبهای‌خود محروم می‌شوند. گنج‌ حقیقی خِرد و انرژی حیاتی الهی در هر دلی مکنون‌است. اگر نفس طغیان‌گر دنیوی با اهتمام به ادب، انصاف، صبر و تواضع مهار نشود، باب هدایت دل را می‌بندد یا باب دل را سر می‌شکند و به‌مام دل آسیب می‌رساند. مام دل، مادر حسن و حسین‌(ع) یعنی مادر نور فضل و رحمت الهی (یا معرفت و عشق الهی) در سرای دل‌است. بدون بهره‌ای از معرفت و عشق الهی، دل پایی برای رهپویی راه‌ خدا و تقرب به مونس حقیقی نخواهد‌ داشت.

رهپوی راه خدا با اهتمام به‌مراقبت و ذکر باطنی مداوم، به زیبایی و به‌گونه‌ای سالم و غانم از موانع رشد معنوی عبور‌می‌کند. او در مسیر رهپویی دل، دائماً با مونس حقیقی درونی خود انس بیشتری می‌گیرد و در شب‌های معنوی پرمنزلت دل، با مقدرات نیکوتر به‌سوی روز معنوی هشیاری و خِرد الهی رهسپار می‌شود. در واقع، پاداش روزافزون روزه‌داری باطنی و رهپویی معنوی او در رمضان باطنی، فرقان یا درجاتی از باطن قرآن‌کریم است. این همان مسیر احیای‌دل و برپایی و رستاخیز شخصیت الهی دل‌است.

شب‌زنده‌داری، احیا و به‌سر گرفتن قرآن در شب‌های قدر ماه مبارک رمضان، جلوه‌ای از حقایق رهپویی باطنی‌است. همین توجه و تذکر در رمضان ظاهری می‌تواند تمرینی برای ورود به روزه‌داری باطنی و رهپویی معنوی باشد.

هرچه بیداری دل و رشد معنوی رهپو بیشتر شود، گذشت، احسان، اطعام و انفاق درونی او افزون‌تر و نیت‌های او بزرگ‌تر خواهدشد. در بخش پایانی شعر سوز و ساز رمضان چنین‌آمده‌است:

ز ایمـان عیـارم چو احمد شود
نمـاز، آنکه جانان پسندد شود

كنـم در صـیام اقتـدا بر علـی
به انفـاق و صـبرم کند یـاوری

دهم نفسِ دون را به قربان همه
به دل نـور کوثـر شود فاطمـه

حسن کامل آید چنان ماهِ بدر
سلامم دهد تـا سـحرگاهِ قـدر

چه خوش با حسـینم به اعلی رَوم
در آغوش حق، مست و شيدا رَوم

بجز حق به دل کس ندارد حضور
نمانَد به دل بد قرين در ظهـور

دمادم که صادق به حق بنده است
شـهادت به جهدش برازنده است

نتیجه

روزه‌داری در ماه مبارک رمضان، تمرینی برای روزه‌داری باطنی و موت اختیاری در مرحله رمضان باطنی است. مسلماً خداوند برای ما گذر از سختی‌ها به آسانی را خواسته است. پاداش پرهیزکاری و روزه‌داری باطنی، بهره‌مندی نقد از هستی عالی الهی و درجات بالاتری از انرژی حیاتی الهی است. از نشانه‌های این بهره‌مندی، دریافتی از باطن قرآن کریم، هدایت‌یافتگی و توانایی تشخیص حق و باطل است.

قبض و بسط‌های روحی، لطف و رحمت خداوند و از عوامل مهم بیداری دل و گذار تدریجی به هشیاری الهی‌اند. سَحر حقیقی از حالات دلِ نسبتاً بیدار شده در مرحله رمضان باطنی است. عرصه‌ی کسب فیض‌ رهپوی راه خدا و بهره‌مندی از فضل الهی، علاوه بر محضر راهنمایان الهی، صحنه‌های گوناگون زندگی یعنی میدان‌های عمل است.

پیامبر اکرم (ص) اسوه‌ی کامل رهپویی راه خدا و تجسم کامل نماز باطنی بوده ‌است. امام علی (ع) با وجود همه ویژگی‌های شخصیتی مستقل خود، در عین حال ظهوری از کیفیت متعالی قلب معنوی پیامبر اکرم (ص)، جلوه‌ای متعالی از باطن قرآن کریم و تجسم تقوا و روزه‌داری باطنی بوده است.

بدون اهتمام به روزه‌داری باطنی نمی‌توان نماز باطنی را به پا داشت و به شهر علم و حکمت الهی وارد شد. هرچه بیداری دل و رشد معنوی رهپو بیشتر شود، گذشت و احسان و اطعام و انفاق درونی او افزون‌تر و نیت‌های او بزرگ‌تر خواهد شد. با صبر زیبا در راه خدا باب معرفت الهی باز می‌شود. بدون بهره‌ای از معرفت و عشق الهی، دل پایی برای رهپویی راه خدا نخواهد داشت.

منابع و توضیحات

1- امیر مؤمنان امام علی (ع) فرموده‌اند سبکبار شوید تا به مقصد اصلی برسید (نهج البلاغه، خطبه 21).

2- قرآن کریم، سوره مبارکه شعراء 89-69.

3- سوره مبارکه جمعه 9 و 10.

4- سوره مبارکه احزاب 21.

5- سوره مبارکه مائده 3 و 67. (نشانه‌ها و روایات فراوانی وجود دارد که این آیات در آخرین سال زندگی دنیایی پربرکت پیامبر اکرم (ص) و برای معرفی نعمت ولایت الهیه امیر مؤمنان امام علی (ع) نازل شده‌اند. همچنین، نشانه‌ها و روایات فراوانی وجود دارد که عناصر اصلی اهل بیت خدا، علاوه بر پیامبر اکرم (ص)، امیر مؤمنان علی (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س) و جانشینان راستین امام علی (ع) هستند.)

6- سوره مبارکه رعد 7.

7- ولایت الهیه و امامت راهنمایان الهی راستین و توسعه خِرد الهی توسط آنان هیچ تناقضی با خاتمیت پیامبر اکرم (ص) ندارد. طرح جامع و کامل راه خدا توسط پیامبر خاتم ارائه شده است. اجرای این طرح در هر دوره‌ای به عهده‌ی یکی از امامان معصوم است.