نکاتی درباره رهپویی دل و مشی معنوی صحیح (2)
احمد علوی تبار – بهمن 1400
بخش دوم – ساز و کارهای متفاوت رشد معنوی حقیقی و علم آموزی ظاهری
عدم آشنایی با ساز و کار رشد معنوی حقیقی، از عوامل مهم فقر باطنی بسیاری از محصلان و مدرسان علوم دینی بوده است. یکی از نکات اساسی در رهپویی معنوی این است که افزایش پوستهخواری علوم دینی مانع رشد معنوی حقیقی میشود. زیرا پوستهها متعلقاند به عالَم دنیا و موجب افزایش ناخالصی دل و فرو رفتن آن در چاه انرژی منفی میشوند. (1)
کرامات فراوانی از برخی علمای شیعه و برخی بزرگان رهپویی معنوی و شیعیان با تقوا و درستکارِ تحصیلنکرده (از جمله پیر پارهدوز، جناب رجبعلی خیاط و …) نقل شده است. آیتالله بهجت (ره) اظهار داشتهاند که ”دیدهایم افرادی وَأُحْىِ ٱلْمَوْتَىٰ بِإِذْنِ ٱللَّهِ (2) (مردگان را به اذن خدا زنده میکنم) و کراماتی از این قبیل داشتهاند و شدنی است و محال نیست و اختصاص به انبیا (ع) هم ندارد، بلکه هر که از آنها متابعت کند، میتواند از این راه به مقامات و کمالات و کرامات آنها دست یابد، البته بدون تحدّی نبوّت و کذّابیت مدّعی آن. (3) …
اگر ما پیرو علما [ی حقیقی] بودیم چنین بلاها به سر ما نمیآمد … بلاد شیعه پر بود از اینگونه علما. آیا ما قدردان آنها بودیم؟ (4) … اگر کسی اهلیّت داشته باشد، یعنی طالب معرفت باشد و در طلب، جدیت و خلوص داشته باشد، در و دیوار به اذنالله معلمش خواهند بود. (5) … بشر ظرفیت تعلیم اسما همراه با مسمّیات را دارد، نه اسم تنها بدون مسمّی را؛ ولی افسوس که ما به همان سنگینی و به همان حالت خاکی [زمینی] باقی ماندهایم. چنان که خداوند میفرماید: وَلَٰكِنَّهُۥٓ أَخْلَدَ إِلَى ٱلْأَرْضِ وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ (اعراف 176) لیکن به زمین روی آورد و از هوا و هوس خویش پیروی نمود. (6) …“
علما و عرفای بزرگ، شاگردان خود را از رویکرد کرامت و شفابخشی ظاهری نهی و به شفابخشی و احیای دلهای مستحق توصیه میکردند. نقل کردهاند که علمایی همچون آیتالله سید علی قاضی طباطبایی (1325-1248 ش)، آیتالله محمد جواد انصاری همدانی (1339-1281 ش)، آیت الله سید محمد حسن الهی طباطبایی (1347-1285 ش) و افراد نه چندان تحصیلکردهای همچون جناب حاج محمد اسماعیل دولابی (1381-1282 ش)، پرسشهای حضار و شاگردان را بدون این که بر زبان آنان جاری شوند، پاسخ میدادند. (7)
انحراف از مسیر رشد معنوی
انحرافات گوناگون از مسیر رشد حقیقی به دلیل ناخالصی قلبهای معنوی و رواج برداشتهای سطحی و ناقص از آیات و رهنمودهای الهی همواره بروز کرده است. (8)
برخی از انحرافات رایج، بر مبنای این تصور نادرست شکل گرفته که آموختن هرچه بیشتر علوم ظاهری دین و عمل به فرایض ظاهری آن، به معنی قرار گرفتن در مسیر رشد معنوی است. (9)
تفرج معنوی در یک مرحله شبه نورانی، ممکن است به معنی تداوم رشد معنوی تلقی شود (10). برخی از حالات شبه نورانی قلب معنوی در محافل شبه ادبی و شبه عرفانی پدید میآیند. برخی از این حالات ممکن است در فرایندهای درمانگری شبه عرفانی نظیر ”عرفان حلقه“ (با ادعای اتصال به شبکه شعور کیهانی) رخ دهند.
بیشتر موارد توجه به خودشناسی نیز حداقل از زمان سقراط تاکنون، محدود به شناخت عقلی و نقلی بوده و به ضرورت کسب معرفت حضوری کمتر اعتنا شده است. پرداختن به درس و بحث حوزوی و آکادمیک و کمبهادادن به تداوم مراقبه و پرهیزکاری و درونگرایی معنوی برای درک حقایق هستی، سابقهای دیرینه دارد: ”آنچه من میگویم نه برای این است که حقیقت را میدانم بلکه آن را به یاری شما جستجو میکنم.“ (افلاطون، رساله کراتیلوس)
لزوم درونگرایی معنوی و مبارزه درونی با نفس دنیوی
از دیگر موانع رشد معنوی حقیقی، بزرگنمایی مبارزه با مظاهر طغیانگری و فساد و کوچک شمردن مبارزه درونی با طغیانگری نفس ناپاک است. (11)
با تأمل در وصیتنامه امام علی (ع) (نامه 31 نهج البلاغه) میتوان دریافت که درونگرایی معنوی و مراقبتهای مربوط به آن، مهمترین مسألهای است که پیش روی همهی رهپویان حقیقی راه خدا قرار دارد. بدون گذراندن مرحله درونگرایی معنوی، زنان باطنی (که اکثریت مردم دنیا را تشکیل میدهند و اکثر مردان ظاهری نیز در زمره آنانند)، نمیتوانند به مردان حقیقی باطنی (از جنس علی (ع)) تبدیل شوند و بسیاری از آنان در مسیر نامرد شدن مفرط قرار میگیرند، گرچه ممکن است ادعای مردی داشته باشند. [چنانکه سعدی گفته است، مرد اگر هست بجز عالِم ربانی نیست.] همهی رویکردهای دینی انحرافی یا کمبهره، ناشی از عدم درک ضرورت مراقبه خردمندانه بر درونگرایی معنوی و دستیابی به درجاتی از بصیرت و خِرد الهی است. (12)
اگر کرم ابریشم که با امساک از دونخواری و با ایجاد خلوت پاکیزه برای خود، در مسیر تبدیل شدن به پروانه قرار میگیرد، به هر دلیلی زودتر از وقت معین از پیله خارج شود، ممکن است شباهتهایی به پروانه داشته باشد اما توانایی پرواز را نخواهد داشت. (13)
عوارض ناتمام ماندن فرایند تطهیر دل
ناتمام ماندن مراحل هجرت معنوی درونیِ بسیاری از اصلاحگران دینی و اجتماعی و شتابزدگی آنان برای مداخله مستقیم در تحولات اجتماعی، منجر به برداشتهای سطحی از قرآن و حدیث میشود.
با نور ناکافی دل، معانی عمیق آیات و نشانهها و نحوه عبور از موانع رشد معنوی آشکار نمیگردد و مزاحمتهای ناشی از انباشتهشدن پوستههای ناخالصیهای معنوی در دل، ارتباط مؤثر با دانای حقیقی را دشوار میسازد. در چنین وضعیتی، پژوهشگر خودسر بیشتر به صورتها میپردازد و از معانی عمیقتر غافل میشود. (14)
در چند قرن اخیر، بخش بزرگی از برنامههای تعلیم و تربیت اسلامی بر آموزش پوستههای بیروح و ناپویای دین خدا متمرکز بوده و به تطهیر قلب معنوی توجه کافی نشده است.
تا زمانی که قلب معنوی ما به خلوص کامل و پایدار نرسیده باشد، چه در اصلاح راه و روش زندگی خود (در استفاده از نعمتهای دنیوی و تعامل با دیگران به ویژه در روابط خانوادگی و شغلی)، و چه در عزم اصلاحگری دینی و اجتماعی، ممکن است دچار غفلت شویم و نادانسته اصلاح و افساد را در هم آمیزیم و نتوانیم به رهپویی در مسیر رشد معنوی حقیقی بپردازیم.
نکاتی درباره رهپویی حقیقی و اصلاح بدون افساد
هر یک از زمینیان که قلب معنویاش تا حدی بیدار شده باشد، برای نجات خود از سلطهی ظالمانه و مفسدانهی روح کاذب دنیوی، نیازمند مراقبت جدی و مستمر در اصلاح نگرش و رفتار و بهبود نظام ارزشی خود و افزایش بهره حقیقی و کاهش اختلال و اتلاف و فساد است.
رهجوی راستین و طلبه حقیقی، هر تلاشگر حقمدار، درستکار و پیگیری است که با همان نشانیهای قطعی و روشن اولیه، مراقبت بر نیات و رفتار خود را در خانواده و در کسب و کار شروع میکند و دائماً با اصلاح عملکرد خود و سود رساندن به همه قلبهای معنوی از طریق استمرار خیرخواهی و انفاق درونی، در صدد افزایش درآمد حقیقی آخرتی خود است، درآمدی که از جنس نور و شعور الهی است. چنین کسی راه خدا را آسان مییابد و همواره در حال کسب فیض درونی است. او با سبکباری و بصیرت الهی، موانع راه را پی در پی پشت سر میگذارد و در طی راه دائماً به سطح بالاتری از فقاهت میرسد، در حالی که بسیاری از فلاسفه، متکلمان و مفسران هنوز در خم اولین مانع رستگاری ماندهاند. (15)
بهرهمندی از محضر راهنمایان الهی
مراقبت جدی و دقیق در اصلاح نیات و عملکرد خود، با بهرهگیری از محضر راهنمایان الهی حقیقی میسر میشود. محضر این راهنمایان الهی یک نماز جمعهی حقیقی و بخشی از نماز باطنی قلب معنوی است و دو ویژگی بسیار مهم دارد:
1- اگر در محضر آنان توجه ما توأم با محبت قلبی و ادب باشد، کسب علم و معرفت الهی حتی بدون فهمیدن سخنان ایشان برای قلب معنوی ما امکانپذیر میشود. چنین حضوری با دریافت بهرهای از رزق باطنی خالص الهی (یعنی درجاتی از انرژی حیاتی الهی) همراه است که موجب تسهیل و تسریع شفایابی قلب معنوی میشود و نیز با کسب درجاتی از معرفت باطنی، هشیاری و بصیرت قلب معنوی افزایش و فرایند اصلاح نیات و عملکرد با سهولت بیشتری ادامه مییابد. (16)
2- در بسیاری از موارد، بخشی از نکات مطرح شده در سخنان ایشان ممکن است به اشکالات احتمالی مهم عملکرد ما و نحوهی اصلاح آن اشاره داشته باشد که میتواند بخش دیگری از نیاز رهپویی راه خدا و رشد معنوی صحیح را برآورده کند.
هر دو ویژگی در آیات 9 تا 11 سوره مبارکه جمعه و در بخش پایانی حدیث شریف کسا مورد اشاره قرار گرفته است. یکی از نکات مهم در رهپویی معنوی این است که تنها با کاربست رهنمودهای الهی ارائهشده در پذیرایی معنوی راهنمایان الهی، بهرهمندی فزاینده از فضل خداوند (خِرد الهی) امکانپذیر میشود (جمعه 5 و 10).
تطهیر و آرامش دل با محبت خاندان طهارت
یکی از راهنمایان الهی، جناب حاج اسماعیل دولابی (ره)، درباره محبت خاندان طهارت چنین بیان فرموده است:
”درخت محمد و آل محمد (ص) شجرهی خدایی است. خشک شدنی نیست. آبش از حوض کوثر است. حوض کوثر مال علی (ع) است. شجرهی طیبه از حوض کوثر آب میخورَد. ساقی حوض، دوستانش و برگهای شجرهی طیبه، همه از آب کوثر میخورند. آب کوثر، محبت این خانواده است. آدم را پاک میکند. مؤمن را چهل یا هفتاد مرتبه در حوض کوثر میشویند. نمیبینید آنجا که ذکر آنها و یاد آنهاست چقدر قشنگ است، لذت میبریم، آدم را پاک میکند. … امیدوارم کم کم بچشی و ببینی که خود حوض کوثر است. … یک قطرهی آن یک مملکت را زنده میکند. اینقدر شرابش قوی است.“ (17)
این شراب قوی و حیاتبخش میتواند انسان را به خلوت یار ببرد تا بهتدریج شرایط ارتباط معنوی مؤثر و پایدار با خدای متعال فراهم شود. احیا و هدایت قلب معنوی با این آب صاف و خالص است: ”آب صاف، [عامل] هدایت انسان است. آب گِلآلود کدر است. … رودخانهای که گِل داشته باشد، ”هو هو“ و ”خور خور“ میکند. آدم میترسد. ولی رودخانهای که آب صاف دارد، صدایش چقدر قشنگ است. انشاءالله پهلوی رودخانههای بزرگ بنشین و گوش بده ببین چه میگوید. … رود [خروشان] وقتی به دریا رسید آرام میگیرد. میبیند صدای دریا مهمتر است. … وقتی دو مؤمن با هم مصافحه میکنند، هر کدام محبتش بیشتر باشد، افضل است، یعنی آبدهنده اوست.“ (18)
بهرهمندی از علم راهنمایان الهی با محبت و ادب
”خیلی چیزها مخفی است. باید آن را با منقاش محبت بیرون آورد. اهل محبت هنرهای بزرگی دارند. علم را از ائمه (ع) میکشیدند. یعنی با محبت مینشستند، اصلاً به [ظاهر] حضرت نگاه نمیکردند [تمام توجه قلبیشان به باطن ایشان بود]. …. آن برجستهها علم را از موالیان میکشیدند. محبِّ سالم از محبوبش، مریدِ سالم از مرادش، شاگرد سالم از استادش علم و معرفت را بیرون میکشد. طالب سالم از خوبان خدا علم را بیرون میکشد. به گوش [و شنیدار] کار ندارد، بلکه اخلاص و ادب نشان میدهد. حضرت سلمان را دیدی چقدر با ادب نزد پیغمبر خدا و ائمه (ع) مینشست و آن جور علم را اخذ کرد. نه مسأله پرسید و نه این طرف و آن طرف دوید (یعنی مرغ ذهن خود را آرام کرد و از پریدن به این شاخه و آن شاخه بازداشت). مؤمنین را سرافراز کرد. … خدا روزی کند. یک شاگرد سر پایین میاندازد و همه را در میآورد. محبت لازم است.
علی (ع) فرمود: ”مَن رَءانی رَأیَ الحَق“؛ هر که مرا ببیند حق را دیده است. علی جوهر حقیقت را آشکار کرد. … اصلاً صاحب کلام در خود کلام است. … دوست، انسان را میبَرد. این که فرمود: شیعیان ما علم را از ثریا اخذ میکنند، مال محبت است. از راه محبت و یگانگی. اول تسلیم بعد هم محبت. از راه ولایت و محبت. تسلیم که شد علم را اخذ میکند، تسلیمِ استاد [الهی]، خدا، [روح تعالیم و احکام] قرآن. این قاعدهی راه است. این اساس طریق و اساس تعلیم و تعلّم [معرفت الهی] است.“ (19)
پیروی از عالمان ربانی، صاحبان شعور الهی
شعور الهی ما را راه ببرد بهتر است یا شعار مدعی شعور؟ خِرد نامتناهی میخواهد شعور ما را به سطح شعور خودش ارتقا دهد. آیا خداوند برای بندهاش کافی نیست؟ (20)
امیر مؤمنان، امام علی (ع)، سه گروهبندی مختلف برای انسانها در زندگی دنیوی قائل شدهاند:
1- عالمان ربانی (که دارای خِرد عالی الهی و صلاحیت و اقتدار لازم برای هدایت صحیح و کامل مؤمنان در مسیر رشد معنوی هستند).
2- کسانی که تحت هدایت و تعلیم و تربیت مستقیم عالمان ربانی در مسیر رشد معنوی و رستگاری قرار دارند.
3- بقیهی مردم که بهرهی چندانی از نور هدایت الهی ندارند و در گمراهی به سر میبرند و بدون تکیه بر یک رکن الهی مورد اطمینان در قلب معنوی خود، به دنبالهروی از مدعیان دروغین هدایت و سعادت میپردازند. (21)
باطن برخی آیات قرآن کریم به این نکته اشاره دارد که ورود به شهر علم و معرفت الهی با تسلیم و ادب و تواضع در برابر اولیای خدا میسر است (22). در برخی آیات نیز، از تعلیم کتاب و حکمت همراه با پاکسازی قلب معنوی سخن به میان آمده است. (23)
در حقیقت، میزانی از تطهیر دل برای تعلیم کتاب و حکمت لازم است و با گشایش تدریجی کتاب و حکمت، پیشرفت بیشتری در فرایند تطهیر دل حاصل و راه آسمان دل بازتر میشود. اما تعلیم کتاب و حکمت به معنی بارکردن مطالب کتابهای بیرونی به قلب معنوی نیست، بلکه فراهمکردن شرایطی است که قلب معنوی بتواند نعمت فراموششدهاش را به یاد آورَد، کتاب وجودی خود را درک کند و قابلیتهای مکنونش فعال شود. امام علی (ع) در خطبه اول نهج البلاغه به این نکتهی مهم اشاره فرموده است.
منابع و توضیحات
1- شجره و میوه ممنوعه در واقع همان انرژیهای پایین و منفیِ داشتهها و دانستههای عالَم پاییناند. گندم نمادی از انرژیهای پایین و طعام مطلوب این عالَم است.
2- سوره مبارکه آلعمران 49.
3- محمد حسین رُخشاد، ”در محضر حضرت آیت الله بهجت“، کتاب اول، 1386، ص14.
4- همان، ص15.
5- همان، ص22.
6- همان، ص26.
7- برای نمونه نگاه کنید به کتاب ”عطش، ناگفتههایی درمورد زندگی آیتالله سید علی قاضی“، 1385، ص123، و سخنان آیت الله حسن زاده آملی درباره استاد خود آیت الله الهی طباطبایی.
8- کتاب ” آهنگ آسمان دل در دلیرستان اخترخیز گِل “، ص13.
9- همان، ص14.
10- همان، ص17.
11- همان، ص19.
12- همان، ص133. (زنان بزرگ عالَم، پس از طیکردن مراحل ضروری رهپویی معنوی، به تدریج از کودکی باطنی به مردی باطنی رسیدهاند. مثلاً حضرت عیسیع که از پیامبران بزرگ است، در عین حال، جلوهای از حقیقت باطن حضرت مریمس بودهاست.)
13- همان، ص17.
14- همان، ص 130 و 131.
15- همان، ص18. (اگر حوزههای علمیه ظاهری در خدمت رشد باطنی رهجویان راه خدا نباشند، تنها جلوههایی از فیضیههای حقیقیاند که رهپویان راستین راه خدا با عمل به رهنمودهای الهی در حوزه زندگی و کسب و کار خود به پا میکنند.)
16- حضور در زیارتگاههای اولیای خدا (و نیز زیارت از راه دور) با محبت قلبی و ادب و آرامش و بدون دغدغهها و درخواستهای دنیوی، تا حدودی همین خواص را دارد. اما رهپویی معنوی تحت سرپرستی و هدایت یک راهنمای الهی حقیقی میتواند نتایج بسیار عالیتری داشته باشد.
17- طوبای محبت، ج 1، ص 22 و 23.
18- همان، ص 25 و 27.
19- همان، ص 29 و 30.
20- سوره مبارکه طه 41، ص 26-17، زمر 36 و 37، جمعه 7-1، طلاق، بخش پایانی آیه 2 و تمامی آیه 3، …
21- نهج البلاغه، حکمت 147 (به کمیل بن زیاد نخعی)، ” آهنگ آسمان دل …“، ص15.
22- سوره مبارکه بقره 53 و 58، اعراف 161، … (پیامبر اکرم (ص) اشاره داشتهاند که قلب معنوی ایشان شهر علم الهی و پذیرش ولایت علی (ع) راه ورود به این شهر است.)
23- سوره مبارکه بقره 129 و 151، آلعمران 164، جمعه 2.
برخی مطالب مرتبط
نکاتی درباره رهپویی دل و مشی معنوی صحیح (1)
نکاتی درباره رهپویی دل و مشی معنوی صحیح (3)
نگاهی به شاخصهای اصلی دین راستین خدا … (1)
اسلام راستین – اسلامشناسی به زبان ساده (1)
نکاتی درباره برخی حقایق هستی و اهداف زندگی (1)
خورشید حقیقی – شرحی بر شعر پیامبر خِرد و عشق (1)
شرحی بر شعر سوز و ساز رمضان (1)
شرحی بر شعر راز حج – حج دل (1)
پرسش و پاسخ درباره برخورد محترمانه
گزیدهای از طوبای محبت – بسم الله
پرسش و پاسخ درباره عدالت الهی و امام زمان (عج)
پرسش و پاسخ درباره آمرزش گناهان با گریه بر امام حسین (ع)
جهاد برای آزادسازی قدس جلوهای از جهاد باطنی برای آزادسازی وطن حقیقی
بیداری دل و طلب فرج برای پیمودن راه اولیا – شرحی بر دعای ندبه (1)
چگونه مشکلات زندگی را حل کنیم – شرحی بر شعر با رضا بنشین (1)
دیدگاهتان را بنویسید