نکاتی درباره رهپویی دل و مشی معنوی صحیح (1)

admin

29 بهمن 1400

15 دقیقه زمان برای مطالعه

2/5 - (1 امتیاز)

احمد علوی تبار – بهمن 1400

چکیده

اساسی‌ترین نکته در آموزه‌های دین خدا، شناسایی و بازیابی هویت حقیقی الهی دل است که با اهتمام به تقوای الهی و عملکرد رحمانی تحقق می‌یابد. اما بخش بزرگی از برنامه‌های تعلیم و تربیت دینی و رساله‌های فقهی همچنان تمرکز بیشتری بر آموزش ظواهر و پوسته‌های دین خدا دارند. و کمتر به چگونگی راهیابی به مغز این پوسته‌ها می‌پردازند. بسیاری از برنامه‌ها و محصولات فرهنگی، به ضرورت شناخت مشی معنوی صحیح برای نیل به تطهیر دل و رشد معنوی حقیقی توجه کافی نداشته‌اند. در حالی که تنها از این طریق می‌توان به هشیاری و خِرد الهی دست یافت و نیروهای سالم و کارآمد را پرورش داد. موضوع این مقاله، آشنایی بیشتر با مشی معنوی صحیح و فرایند رهپویی دل با تأمل در آموزه‌های قرآن کریم و بیانات راهنمایان الهی حقیقی است.

مقدمه

همه‌ی رهنمود‌های الهی اساساً برای بیداری و رشد معنوی و فعلیت‌یافتن قابلیت‌های الهی دل‌های ما انسان‌هاست. دین اسلام کامل‌ترین رهنمود‌های الهی را ارائه کرده است. اما بسیاری از خدا‌باوران و مسلمانان آگاهی چندانی از حقایق دین اسلام ندارند. قرن‌هاست که بسیاری از مسلمانان تنها با برخی از آداب ظاهری اسلام آشنا می‌شوند و با غرق‌شدن در بازی‌ها و امور دنیایی از رهپویی و رشد معنوی حقیقی بازمی‌مانند.

برخی از مهمترین علل ضعف و فقر معنوی و عوارض گوناگون روحی و جسمی ناشی از آن که منجر به بروز انواع ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود، عبارتند از:

1- عدم اطلاع از قابلیت‌های الهی قلب معنوی خویش و نحوه‌ی فعال‌سازی آن و برقراری ارتباط معنوی مؤثر با خداوند.

2- نامحسوس و ناپیدا بودن بسیاری از تهدید‌ها و خطرات زندگی دنیوی.

3- عدم کفایت هشیاری غیر الهی و عدم آگاهی کافی از رهنمود‌های الهی برای برخورد صحیح با مشکلات زندگی (نحوه‌ی استفاده صحیح از نعمت‌ها و روش صحیح تعامل با دیگران در خانواده و جامعه).

4- رواج دیدگاه‌های عقیدتی و سیاسی انحرافی.

دل یا قلب معنوی، ژرفا و حقیقت روح انسان و مرکز احساس و ادراک عالی الهی اوست. کیفیت روح انسان به وضعیت قلب معنوی او بستگی دارد و تعیین کننده‌ی جایگاه واقعی او در هستی است. اما بسیاری از انسان‌ها به جای تلاش برای بهبود وضعیت قلب معنوی خود، تنها به بهبود شرایط زندگی دنیوی و دستیابی به جایگاه بهتری در جامعه می‌اندیشند. گذر دل از وضعیت باطنی تاریک و ناامن دنیوی به سوی فضای نورانی، ایمن، وسیع و پربرکت هستی عالی الهی را رهپویی معنوی دل می‌نامند.

بخش اول – آشنایی با رهپویی دل و مشی معنوی صحیح

هشیاری الهی دل

خداوند متعال به انسان‌ها دو نوع هشیاری عطا می‌فرماید: هشیاری محدود دنیوی (ناظر بر حفظ و توسعه منافع دنیوی) و هشیاری عالی الهی (ناظر بر حفظ و توسعه منافع اخروی) که نوع دوم یکی از توانایی‌های بالقوه قلب معنوی انسان است. (1)

رهپویی و رشد معنوی به معنی بهبود تدریجی وضعیت دل، نیل به مراتب عالی هستی و برخورداری فزاینده از هشیاری و خِرد الهی است. بهبود وضعیت دل مستلزم یافتن و در پیش‌گرفتن مشی معنوی صحیح و به معنی تحقق شرایط زیر است:

1- بیداری اولیه‌ی دل، ایمان روزافزون به خدا و طلب هدایت و کفایت از او.

2- اهتمام به چرخش قبله‌ی دل از جاذبه‌های کاذب دنیا به سوی معبود حقیقی و برقراری ارتباط معنوی مؤثر با او.

3- پیروی از راهنمایان الهی حقیقی.

4- تلاش مجدانه برای درک و عمل به رهنمود‌های الهی و اصلاح دائمی نظام ارزشی و نیات و اعمال خود.

بررسی موانع رهپویی و رشد معنوی و چگونگی غلبه بر این موانع و اصلاح راه و روش زندگی، از نیاز‌های مبرم اصلاحات فرهنگی، ارتقاء سلامت معنوی، بهبود روابط اجتماعی، کاهش ناهنجاری‌ها و استفاده‌ی بهینه از منابع انسانی و اقتصادی در همه‌ی جوامع انسانی به ویژه در میان مسلمانان است.

از آنجایی که هشیاری اکثر انسان‌ها در آغاز زندگی دنیوی در مقایسه با هشیاری الهی در سطح بسیار پایینی قرار دارد و بیشتر والدین و مربیان و تأثیر‌گذاران نیز بهره چندانی از هشیاری و خِرد الهی ندارند، جاذبه‌های فریبنده و کاذب دنیا می‌تواند موجب شود که بسیاری از انسان‌ها در مسیر گمراهی قرار گیرند و نا‌آگاهانه سرزمین پُر‌قابلیت قلب معنوی خود را به تدریج به دشمنان مفسد خود واگذار کنند.

بدین ترتیب، قلب معنوی غافلان، با جذب ناخالصی‌های دنیوی توانایی تشخیص حق و باطل را از دست می‌دهد و چیزهایی را با ارزش تلقی می‌کند که فاقد ارزش حقیقی‌اند. می‌توان گفت که در اثر بنا‌شدن تدریجی یک نظام ارزشی نا‌درست در قلب معنوی انسان، یک روح کاذب دنیوی در درون او شکل می‌گیرد که نفس کاذب طغیان‌گر یا نفس امّاره نامیده می‌شود.

دشمنان و تهدیدها

دشمنان واقعی هر انسانی، شیاطین جن و انس‌اند که با فریب‌کاری و بزرگ‌نماییِ ارزش‌های ظاهری و کوچک شمردن ارزش‌های حقیقی، قلب معنوی انسان‌های غافل را به گمراهی می‌کشانند، آنان را در بند آرزو‌ها و خواسته‌های ناچیز دنیوی محدود و به رقابت و جدل با دیگران ترغیب می‌کنند و از بازگشت به هویت حقیقی الهی خویش و دستیابی به مراتب بالا و بسیار پر قابلیت‌تر هستی باز می‌دارند.

در واقع، بیشتر مردم دنیا کم و بیش مجذوب انواعی از جاذبه‌های کاذب دنیا و تحت سلطه‌ی شیاطین‌اند. شرایط ظاهری زندگی آنان نمی‌تواند نشان دهنده‌ی وضعیت باطنی و حقیقی‌شان باشد. شرایط واقعی آنان را می‌توان به شرایط زندگی افرادی تشبیه کرد که در کودکی توسط سودجویان بی‌رحم ربوده شده و به گدایی و کار‌های پست و مجرمانه وادار شده‌اند و هویت واقعی غنی و عزتمند خویش را به خاطر ندارند.

آنان نه تنها خود در گمراهی به‌سر می‌برند بلکه در گمراه‌سازی غافلان و در آزمون‌های رشد رهپویان راه خدا نیز به نحوی ایفای نقش می‌کنند. اما آنان در بسیاری موارد، بر دشمنی خود با هستی حقیقی خویش واقف نیستند و گمان می‌کنند منافع واقعی خود را تشخیص می‌دهند و ممکن است خود را خیرخواه دیگران نیز بپندارند. دانسته‌های آنان در مقایسه با نور دانش الهی، تاریکی یا به زبان قرآن کریم، ظلمات محسوب می‌شود. (2)

دنیاپرستی و کاهش هشیاری دل

از منظر هستی عالی، همه‌ی دنیا‌پرستان، یعنی فرو‌ماندگان در تاریکی معنوی، کم و بیش دروغ‌گو و دشمن خدا هستند هرچند ممکن‌است در ظاهر دروغ‌گو نباشند. آنان بسیاری از ارزش‌های دروغین را باور دارند و با رفتار و گفتار خود به ترویج این باور‌ها می‌پردازند. به عنوان مثال، دستیابی به ثروت و قدرت دنیوی یا فراگیری علوم و هنر‌های دنیوی از جمله ورزش حرفه‌ای را ارزش‌های حقیقی و نوعی موفقیت تلقی و معرفی می‌کنند، در حالی که فزون‌خواهی دنیایی و استفاده نادرست از نعمت‌های دنیوی موجب محرومیت از دستیابی به ارزش‌های حقیقی و نعمت‌های هستی عالی الهی می‌شود.

به علاوه، همه‌ی دنیا‌پرستان کم و بیش خود‌فروش و خائن و ستمگر‌ند. زیرا با مفتون‌شدن به جاذبه‌های کاذب دنیا و قناعت نکردن به آن نعمت‌های دنیوی که خداوند یعنی مونس حقیقی و غنی و حکیم و عزیز بر ایشان معین فرموده است، ذلیلانه حریم قلب معنوی خود را به روی غیر خدا می‌گشایند و به شخصیت الهی قلب معنوی خود خیانت و ستم می‌کنند.

قلب معنوی بسیاری از دنیا‌پرستان، در جذب ناخالصی‌های دنیوی (که شراب‌خواری حرام باطنی محسوب می‌شود)، زیاده‌روی می‌کند. اینان به شدت مست موفقیت‌های کاذب دنیوی از جمله در زمینه‌ی جذب پوسته‌های علوم دینی‌اند و دائماً از سطح هشیاری الهی دورتر می‌شوند. برخی از آنان تمایل به خود‌نمایی و کسب محبوبیت در میان مردم دارند. اما برای زنان و نیز مردان ظاهری به ویژه برای رهپویان راه خدا، هرگونه تبرج و رقاصی در میان نامحرمان، موجب دور‌ شدن از محرم حقیقی یعنی خدای متعال می‌شود. سخن‌گفتن نیز ممکن است به گونه‌ای باشد، که تبرج و رقص حرام محسوب شود.

شخصیت کاذب دنیوی

پیروی از راه و روش بیشتر مردم دنیا، نظام ارزشی قلب معنوی انسان را واژگون می‌کند و سرزمین مقدس قلب معنوی او را در اختیار دشمنان خدا قرار می‌دهد و در ظلمات فرو می‌بَرد. بدین ترتیب، شخصیت حقیقی الهی انسان امکان رشد نمی‌یابد و به جای آن، شخصیت کاذبی شکل می‌گیرد که هویت خود را با وضعیت بدن دنیوی (تاریخ تولد، جنسیت، قد، وزن و …) و مشخصات خانوادگی دنیوی (پدر، مادر، همسر و فرزندان) و ملیت و میزان تحصیلات و نوع شغل دنیوی تعریف می‌کند و منافع خود را در حفظ و توسعه دانسته‌ها و داشته‌ها و درآمد دنیوی می‌پندارد. این روح کاذب و ظالم و ظلمت‌گستر، همان نفس طغیان‌گر است. بیشترین همت نفس طغیان‌گر، به کار گرفتن استعدادها برای قوی‌شدن دنیوی و خدایی‌کردن باطل است.

خدای متعال تأکید فرموده است که زندگی دنیوی اصالت ندارد و ناپایدار است (3). اما هر انسان مؤمنی با پیروی صحیح از رهنمود‌های الهی می‌تواند حیات حقیقیِ پاکیزه و متعالی و پایدار خود را بنا کند (4) و آثار شفا‌بخش، بصیرت‌زا، حیات‌بخش و تحول‌آفرینی بر زندگی دیگران داشته باشد. (5)

فراتر رفتن از سطح هشیاری دنیوی

حیات دنیایی، حیات موجودات مملوک است نه مالک (6)، و سطح شعور دنیوی برای انسان اسارتگاهی ظلمانی و نا‌امن است (7). اما قابلیت‌های مالک حقیقی در قلب معنوی انسان نهاده شده‌است و خدای متعال می‌تواند مؤمنان با تقوا و شایسته را به سوی رستگاری هدایت کند. یعنی از تاریکی جهل دنیوی برهاند. شب معنوی‌شان را به روز آگاهی و خِرد الهی بدل کند و حیات‌شان را به سطح حیات زندگان و مالکان حقیقی ارتقا دهد. (8)

امام علی (ع) در خطبه قاصعه، در مورد نعمت با کرامتی که به واسطه پیامبر اکرم‌ (ص) به اولیای خدا عطا می‌شود، می‌فرماید با چنین نعمتی امور زندگی آنان در سایه یک سلطه شکست‌ناپذیر [حکیمانه، رحمانی و عزتمند] اعتدال می‌یابد به نحوی که در زمره مالکان و فرمانروایان حقیقی جهان قرار می‌گیرند و دیگر نیازی به انجام مأموریت‌های واجب برای مملوکان نخواهند داشت [مگر در مواردی که مصلحت می‌دانند]. (9)

مالکیت و حکومت و فرمانروایی حقیقی که ملازم با صلاحیت امامت مؤمنان است و از جانب خداوند به رشد‌یافتگان و صاحبان هشیاری و خِرد الهی عطا می‌شود، امری باطنی است و تحقق آن ربطی به حکومت ظاهری ندارد. این همان عهد خداوند است که هرگز شامل حال ظالمان نخواهد شد. (10)

از جمله نکات مهمی که از سوی افراد ضعیف‌‌النفس و شیفته‌ی مال و مقام کاذب دنیوی در میان شیعیان، به ویژه از دوره‌ی صفویه، مورد تحریف قرار گرفت و اصل آن به باد فراموشی سپرده شد، این است که دست‌یابی به حکمت و معرفت الهی تنها مخصوص پیامبران و بزرگان اهل بیت پیامبر اکرم‌ (ص) نیست. لقمان و سلمان نمونه‌های قرآنی و روایی متقن امکان دست‌یابی هر فرد معمولی به درجات بالای رشد معنوی هستند. امام صادق (ع) فرمودند: هرکه از دنیاطلبی بپرهیزد، خدا حکمت را در دلش قرار می‌دهد. (11)

امام خمینی‌ (ره) تأکید داشتند که باز شدن راه رشد معنوی برای هر فردی که خود را شیعه یعنی پیرو امام علی‌ (ع) می‌داند، مستلزم تلاش برای شبیه‌کردن نیات و اعمال خود به روش زندگی مولای متقیان است.

منابع و توضیحات

1- کتاب ” آهنگ آسمان دل در دلیرستان اخترخیز گِل “، ص 6.

2- هم دانسته‌های عقل دنیوی و هم هشیاری و شعور حاملان جاهل این دانسته‌ها در شمار ظلمات‌اند. ظلمات معنوی در ادبیات عرفانی به زلف سیاه یار تشبیه شده است که هم می‌تواند انسان را سرگرم سازد و از خدا دور کند و هم در مواجهه‌ی هشیارانه و صحیح موجب تذکر و تطهیر دل و هدایت به سوی خدا شود. در رویکرد وحدت‌گرایانه، همه‌ی موجودات و همه‌ی رویداد‌ها پیام رحمت و هدایت الهی دارند. ”گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد گفتا اگر بدانی، هم اوت رهبر آید“ (حافظ)

3- سوره مبارکه انعام 32، توبه 38، عنکبوت 64، حدید 20، الرحمن 26 و 27، اعلی 16 و 17، طه 131، قصص 60، شوری 36، جمعه 8 و 11، آل‌عمران 14، 15، 185، 196 و 197، …

4- توبه 72، نحل 97، صف 12-10، …

5- بقره 128 و 129، آل‌عمران 49 و 164، نحل 64 و 89، انبیاء 107، جمعه 4-2، …

6- مالکیت دنیوی، کاذب و ناچیز و محدود و موقتی است.

7- حتی سطح شعور بسیاری از به اصطلاح روشنفکران دینی یا اهل کتاب در مقایسه با شعور الهی بسیار نازل و همچون تاریکی در مقابل نور است (سوره مبارکه مائده 15 و 16، …).

8- سوره مبارکه آل‌عمران 26 و 27، بقره 257، مائده 15 و 16، ابراهیم 3-1، نحل 97، مؤمنون 11-1، قصص 5، احزاب 44-41، یس 12، 35-33 و 83-79، حدید 9-1، …

9- کتاب ” آهنگ آسمان دل … “، پاورقی ص 38.

10- سوره مبارکه بقره 124، آل‌عمران 26، یوسف 22، …

11- الکافی، ج 2، ص 128.