نکاتی درباره نظام‌سازی اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های دینی (1)

admin

29 بهمن 1400

15 دقیقه زمان برای مطالعه

2/5 - (1 امتیاز)

احمد علوی تبار – آذر 1400

چکیده

نظام‌سازی اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های دینی در شرایط اجتماعی عصر حاضر از مهم‌ترین چالش‌های انقلاب اسلامی ایران بوده است. عدم آشنایی کافی بسیاری از نخبگان جامعه ما با شاخص‌های اصلی دین راستین خدا و مذهب اقتصادی و سیاسی اسلام و چگونگی اصلاح ساختارهای اقتصادی مولد تبعیض و فساد از یک‌سو، و تهاجم همه‌جانبه نظام سلطه‌گری ناعادلانه جهانی برای مختل و منحرف ساختن حرکت رو به رشد انقلاب و پیشگیری از نظام‌سازی اجتماعی مستقل و عادلانه و پویا از سوی دیگر، مشکلات فراوانی ایجاد کرده و موجب بدبینی برخی از مردم نسبت به اصل آموزه‌های اسلام و وجاهت نظام‌سازی اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های دینی شده است. موضوع این مقاله آشنایی بیشتر با ریشه‌های این مشکلات و بررسی مزیت‌ها و مخاطرات نظام‌سازی اجتماعی با رویکرد دینی است.

مقدمه

برخی از افراد و برخی گروه‌های سیاسی که با دین راستین خدا آشنایی کافی نداشته و ضعف‌های نظام جمهوری اسلامی را ناشی از ناکارآمدی دین خدا در نظام‌سازی اجتماعی تلقی کرده‌اند، این پرسش را مطرح نموده یا بازگو کرده‌اند که آیا درست است به جای تکیه بر دستاورد‌های علمی بشری، از دین برای اداره امور جامعه و حل مشکلات مردم استفاده شود و آیا اساساً نظام‌سازی اجتماعی در عصر حاضر با استفاده از احکام اسلامی امکان‌پذیر و مناسب است؟

پاسخ روشن و دقیق به این پرسش مستلزم شناخت کافی از شاخص‌های اصلی دین راستین خدا، محدودیت عقل و علم دنیوی، معایب و کاستی‌های نظام‌های اجتماعی کنونی و پیشین، و رفع ابهام از عبارات ”دستاورد‌های علمی بشری“، ”احکام اسلامی“ و مفهوم ”حکومت دینی“ است.

اساس شریعت و مبنای وجاهت احکام اسلام، حفظ سلامت و بهبود وضعیت دل‌ها و ارتقاء امنیت و سلامت معنوی و فرهنگی جامعه و رشد اقتصادی متوازن آن است. پایبندی به رعایت احکام پایه‌ای اسلام مانند پاکدامنی، مهرورزی، صدق، انصاف، اعتدال و عدم تعدی به حقوق دیگران، از الزامات نظام‌سازی اجتماعی در اسلام است. از جمله اصول مذهب اقتصادی اسلام این است که ارتباط انسان‌ها با یکدیگر در عرصه اقتصاد باید بر اساس صدق، اخوت، انصاف و اعتدال باشد. اما فقط افرادی که به رعایت احکام پایه‌ای اسلام اهتمام می‌ورزند، به تدریج می‌توانند از هشیاری و خِرد الهی برخوردار شوند و به مایه معرفتی لازم برای اصلاح نظام اجتماعی دست یابند.

معرفت نسبی حاصل از رعایت احکام پایه‌ای اسلام، می‌تواند موجب تقویت انگیزه‌های فراتر از سودجویی دنیوی در فعالیت‌های اقتصادی شود و تا حد زیادی از دنباله‌روی از سیاست‌های فریب‌کارانه‌ی شیاطین خارجی و داخلی پیشگیری کند. چنین معرفتی ما را از آسیب رساندن شدید به قلب معنوی خود و تضعیف نظام اجتماعی قابل اصلاح باز‌می‌دارد.

نگارنده‌ی این مقاله، پیش از این در کتاب ”آهنگ آسمان دل“ و مقاله ”نگاهی به شاخص‌های اصلی دین راستین‌خدا“ مطالبی را در این زمینه مطرح‌کرده‌است. موضوع این مقاله، آشنایی بیشتر با ریشه‌های مشکلات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و معنوی جامعه ما و بررسی مزیت‌ها و مخاطرات نظام‌سازی اجتماعی با رویکرد دینی‌ است.

بخش اول

نکاتی درباره شرایط واقعی زندگی دنیوی و راهبرد دین خدا

شناخت شرایط واقعی زندگی دنیوی و اهداف والای انسان و جامعه انسانی و بررسی نظام‌های اجتماعی موجود و نظرات گوناگون درباره شرایط اجتماعی مطلوب برای تحقق آن اهداف والا، از الزامات نظام‌سازی اجتماعی مطلوب و پویاست. وضعیت باطنی انسان‌ها و شرایط جوامع انسانی، پیوسته در حال تغییر است. نظام اجتماعی کارآمد باید قابلیت پاسخ‌گویی و ترمیم دائمی خود را داشته باشد.

ناامنی شرایط زندگی دنیوی

بخشی از ناامنی شرایط زندگی دنیوی مربوط به رویدادهای طبیعی مانند توفان، سیل و زلزله است. بخش دیگر، ناشی از مخلوقات خطرناکی است که در دنیا زندگی می‌کنند (مانند درندگان، گزندگان و شیاطین جن و انس). شیاطین جن خطرناک‌ترین مخلوقات عالَم دنیا برای بشرند. این‌ها موجوداتی نامرئی‌اند که می‌توانند به حریم روحی انسان‌هایی که از حفاظت الهی کافی برخوردار نیستند نفوذ کنند و با آسیب رساندن به قابلیت‌های الهی روح انسان، او را به بردگی خود درآورند. انسان‌هایی که برده شیاطین جن شده‌اند، در زمره لشکریان شیاطین‌اند و از عوامل ناامنی شرایط زندگی دنیوی محسوب می‌شوند. برخی از اینان بسیار حیله‌گر و ریاکارند.

انسان‌ها نمی‌توانند نیازهای زندگی دنیوی خود را به تنهایی برآورده کنند. پیشینیان ما با الهام الهی، بعثت پیامبران و به تجربه دریافته‌اند که به زندگی جمعی و نظم‌بخشی به امور اجتماعی نیازمندند. نظم‌بخشی به امور اجتماعی، در صورت وضع قوانین مناسب و مهار و تعدیل خودکامگی افراد جامعه، می‌تواند رفاه دنیوی و امنیت اجتماعی نسبی را فراهم کند. اما بسیاری از انسان‌ها به علت عدم پیروی صحیح از رهنمودهای الهی، نمی‌توانند از محدوده عقل و علم دنیوی فراتر روند. و از این‌رو، نه از امنیت حقیقی و پایدار برخوردارند و نه از خِرد کافی برای نظام‌سازی اجتماعی مطلوب و پویا.

محدودیت و عدم کفایت عقل و علم غیر ربانی

علاوه بر آیات قرآن کریم (1)، نشانه‌های فراوانی حاکی از این حقیقت‌اند که ما برای سالم و خوب زیستن نمی‌توانیم تنها به عقل و علم دنیوی تکیه کنیم (2). افرادی که اسیر نفس کاذب دنیوی‌اند و نتوانسته‌اند از سطح شعور دنیوی فراتر روند، علم و ثروت و قدرت کاذب دنیوی را دارایی و عزت حقیقی تلقی می‌کنند. نفس کاذب دنیوی به برتری‌جویی، رقابت و توسعه‌ی ناعادلانه و مفسدانه‌ی منافع دنیوی خصوصی (فردی یا گروهی) گرایش دارد.

از این‌رو، زمانی که جریان فکری آزادی‌خواهی (لیبرالیسم) بر پایه فلسفه انسان‌گرایی (اومانیسم) در مقابل استبداد و آمریت سیاسی و دینی در غرب و سپس در ایران دوران مشروطه پدیدار شد، نتوانست جذابیت و مطلوبیت فراگیر خود را برای مدت زیادی حفظ کند. اندیشه انسان‌گرایی یا انسان‌محوری در مقابل اندیشه خدامحوری قرار دارد و بر اصالت علایق انسان، اعم از نفسانی و عقلانی، و کفایت عقل خودبنیاد (منقطع از وحی) تأکید می‌کند. در واقع، اومانیسم و لیبرالیسم، جدایی اخلاق از سیاست و گرایش به لذت‌جویی (مشروع و نامشروع) را در درون خود دارد. این جریان فکری و سیاسی، لاجرم در عرصه روابط اقتصادی به فردگرایی و توسعه‌ی ناعادلانه و مفسدانه‌ی منافع دنیوی خصوصی میدان می‌دهد.

امکان دستیابی به حیات و هشیاری فراتر از هشیاری نفس دنیوی

حقانیت وعده‌ی خداوند درباره امکان دستیابی به حیات پاکیزه و متعالی و هشیاری الهی فراتر از هشیاری نفس دنیوی با ظهور اولیای الهی به اثبات رسیده‌ است. مشی رحمانیِ پرهیزکارانه، پاکدامنانه، حق‌مدارانه، منصفانه، درستکارانه، خالصانه، صبورانه، عزتمندانه، بخشایش‌گرایانه و سخاوتمندانه‌ی اولیای الهی سرمشق نیکویی برای همه رهروان راه خداست.

رواج دیدگاه‌های انحرافی

خداوند و اولیای الهی درباره امکان انحراف از دین راستین خدا و نیز استفاده‌ی ابزاری از ظواهر آموزه‌های دینی برای پیشبرد اهداف نامشروع دنیوی و مواجه‌شدن با پیامد‌های ناگوار باطنی و ظاهریِ عدم پیروی صحیح از رهنمود‌های الهی هشدار داده‌اند. دیدگاه‌های انحرافی در اندیشه‌ی دینی، در بسیاری موارد در خدمت سرکوب فرهنگی مردم در دست طبقات حاکم ستمگر بوده‌اند.‌ همچنین از موانع رشد فکری و فرهنگی جامعه و در زمره‌ی عوامل اتلاف منابع و نیروهای مولد آن محسوب می‌شده‌اند.

اندیشه‌ی دینی اصیل بر پایه‌ی ایمان باطنیِ آزادانه و عاشقانه به خداوند با همان اندک اعتبار معرفتیِ کسب‌شده از مراقبت بر نیات و اعمال رشد می‌کند. چنین اندیشه‌ای از هرگونه رویکرد ستمگرانه و تحمیل عقیده و نظر به دیگران پروا دارد. اما دیدگاه‌های دینی انحرافی، حق و باطل را به هم می‌آمیزند و در بسیاری موارد، رویکردی جزم‌گرایانه و مستبدانه دارند.

رواج بسیاری از دیدگاه‌های دینی انحرافی، حاصل عدم آگاهی کافی از مصالح واقعی قلب معنوی و عدم بهره‌برداری مناسب از اعتبار معرفتی اولیه برای فراتر رفتن از سطح شعور دنیوی بوده است. پیروان چنین دیدگاه‌هایی در زمره‌ی ”اهل کتاب“ بوده‌اند. بدین معنی که از کتاب وجودی خود بهره‌ای هرچند اندک داشته‌اند. اما بیشتر آنان نادانسته شراب معنوی ناخالص نوشیده، هشیاری و توانایی مقابله‌ی مؤثر با نفس کاذب دنیوی را نیافته و به قلب معنوی خود ستم‌کرده‌اند. و لاجرم از رشد معنوی و فعال‌سازی قابلیت‌های الهی قلب معنوی خود بازمانده‌اند. (3)

راهبرد اصلی دین راستین خدا

راهبرد اصلی دین راستین خدا شامل موارد زیر است:

1- بیداری معنوی انسان‌ها، زمینه‌سازی برای نجات سرزمین مقدس قلب معنوی بیدارشدگان نسبی از سلطه ظالمانه روح کاذب دنیوی.

2- به پا داشتن شخصیت حقیقی الهی قلب معنوی برای قائم به قسط شدن باطنی، توسعه خِرد عالی الهی و افزایش تولید انرژی حیاتی الهی.

اما بیداری ملت‌ها و زمینه‌سازی برای به پا داشتن نظام‌های اجتماعی عادلانه نیز می‌تواند در خدمت هدف اصلی دین خدا باشد. تلاش برای نظام‌سازی اجتماعی عادلانه، موجب رشد فکری و فرهنگی جامعه می‌شود. استقرار یک نظام اجتماعی نسبتاً سالم و عادلانه، امکانات مناسب‌تری برای بیداری معنوی و ایستادگی در برابر تهاجم فرهنگ فاسد و استکباری روح‌ کاذب دنیوی فراهم می‌کند. اما بسیاری از رویکردهای دینی و شبه دینی رایج در جامعه ما، رقابت، سودجویی و توسعه‌طلبی دنیوی را مجاز شمرده‌اند. یکی از عوامل مهم مشکلات نظام اجتماعی و افت سلامت معنوی جامعه ما، پیروی عملی بخش بزرگی از مسؤولان نظام و فعالان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از رهبری فکری برخی نخبگان اقتصاد جهانی در طی چند دهه بوده‌ است.

ماهیت نظام سرمایه‌داری جهانی

نظام سرمایه‌داری جهانی بر اساس دزدی و قمار‌بازی گسترده در پوشش قوانین ظاهراً موجه و حقیقتاً ضد انسانی شکل‌گرفته و تنظیم شده است. این نظام توسط دولت‌هایی اداره می‌شود که نمایندگان دانه‌درشت‌ترین دزدان و قمار‌بازان گرگ و روباه صفت‌اند. آنان انواع ساز و کار‌های تحمیق، کنترل و سرکوب مردم کشور‌های خود و دیگر کشور‌ها را تدارک دیده‌اند و به منظور تداوم بخشیدن به حاکمیت ظالمانه و مفسدانه خود، حداقلی از حقوق و امکانات را برای مردم در نظر گرفته‌اند. این نظام استکباری اساساً پرورش دهنده‌ی دزد و قمار باز است، اما همواره بر حفظ و توسعه‌ی منافع دانه‌درشت‌ها تمرکز دارد. مثلاً زمینه را برای قمار‌بازی مردم بینوا در بورس سهام فراهم می‌کنند. اما برندگان ظاهری غالباً قمار‌بازان و فرومایگان متنفذ برخوردار از رانت اطلاعاتی‌اند. (4)

اقتصاد جوامع سرمایه‌داری مبتنی بر ارزش‌های کاذب فرهنگ دنیاگرایی است. در واقع، این ادعا که نظریات اقتصادی مبتنی بر هیچ نظام ارزشی نیستند، کاملاً بی‌اساس است. اگر حقایق دین اسلام به درستی درک شود، می‌توان از آن به نحو مؤثری برای حل مشکلات زندگی فردی و اجتماعی بشر و تدارک رشد متوازن اقتصادی جوامع بشری و تأمین نیاز‌های واقعی و معقول جسمی و روحی همه‌ی انسان‌ها استفاده کرد. ریشه مشکلات نظام‌سازی اجتماعی کارآمد در جوامع مسلمان در عدم آشنایی کافی با شاخص‌های اصلی دین اسلام، رواج برخی برداشت‌های سطحی و انحرافی از منابع اسلامی، و نفوذ فرهنگی گسترده نظام فاسد سرمایه‌داری جهانی است.

بهره‌گیری از دین خدا در بهبود روابط و نظامات اجتماعی

اسلام مخالف استفاده از دستاورد‌های علمی و فنی بشر نیست اما بسیاری از آنچه به عنوان دستاورد علمی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی قلمداد شده، آمیخته با ناراستی و ایده‌های زیان‌بار است. درک صحیح تعالیم نورانی اسلام می‌تواند بهترین راهنما برای استفاده مناسب از نعمت‌های خداوند، تنظیم مناسب‌ترین روابط اقتصادی و اجتماعی، بهره‌برداری بهینه از منابع انسانی و اقتصادی جامعه و برخورداری از همه‌ی دستاورد‌های مفید بشری باشد. امکان دستیابی به نعمت‌های فن‌آورانه و فرآوری‌شده را نیز خداوند خالق بشر فراهم کرده است.

اما استفاده از ارزش‌های اسلامی برای نظام‌سازی اجتماعی به معنی تلاش برای پیاده‌سازی قوانین و مقررات حقوقی و کیفری و مناسبات اقتصادی – اجتماعی اعصار گذشته در جوامع امروزی با شرایط بسیار متفاوت نیست. تقدس حکومت دینی نیز نباید موجب عدم پاسخ‌گویی آن به مردم شود. شرایط ناگواری که کم و بیش در بسیاری جوامع مسلمان پدیدار شده است و عملکرد غیر‌انسانی برخی از دولت‌ها و گروه‌های ظالم و فاسد مدعی پیروی از تعالیم اسلام در دنیا (نظیر گروه‌های تکفیری)، حکایت از عدم درک حقایق اسلام توسط آن‌ها دارد.

همچنین می‌توان مشاهده کرد که تکیه‌ی صِرف به عقل و علم دنیوی، چه مشکلاتی را در همه‌ی جوامع به ظاهر متمدن بشری پدید آورده و این جوامع را نیز در مقابله‌ی مؤثر با توسعه ظلم و فساد ناتوان کرده است. متعادل‌شدن نسبی و ظاهری برخی از این جوامع و تمرکز یک‌جانبه بر پیشرفت و توسعه دنیوی، به معنی از بین رفتن ظلم و فساد در آن‌ها نیست. زیرا تا زمانی که انسان‌ها از خِرد الهی برخوردار نباشند، نادانسته به قلب معنوی خود که وطن حقیقی است، ستم می‌کنند و موجب افزایش فساد در آن می‌شوند. (5)

منابع و توضیحات

1- سوره مبارکه بقره، آیات 20-6، 216، 257-255، مائده 15 و 16، انعام 39، 63، 64، 97 و 122، اعراف 201-196، ابراهیم 1، انبیاء 4-1، نور 40، احزاب 44-41، شوری 52، …

2- برخی از این نشانه‌ها عبارتند از:

– رواج انواع نظرات آمیخته با ناراستی، عرضه گسترده غذاهای روحی و جسمی ناخالص و ناسالم، عدم توانایی کافی در تشخیص حق و باطل.

– بهره‌برداری نادرست از منابع انسانی و اقتصادی و ریشه‌کن نشدن فقر.

– تداوم ظلم و بی‌عدالتی و انواع ناهنجاری‌های اجتماعی مانند جنگ و تخریب و غارت منابع حیاتی ملت‌ها، شکاف شدید طبقاتی، بیکاری، اعتیاد و …

– ناکامی بیشتر مردم در رسیدن به احساس آرامش و امنیت پایدار.

اما خداوند به انسان‌ها وعده داده‌است که با پیروی از رهنمودهای الهی می‌توانند به هشیاری و حیاتی بسیار فراتر از هشیاری و حیات دنیوی نایل شوند‌. (نکاتی درباره برخی حقایق هستی و اهداف زندگی 1).

3- سوره مبارکه فاطر 32، بقره 249، اعراف 10-3، …

4- کتاب ” آهنگ آسمان دل در دلیرستان اخترخیز گِل“، پاورقی ص 104.

5- سوره مبارکه فجر، …