نکاتی درباره نظام‌سازی اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های دینی (3)

admin

26 اسفند 1400

18 دقیقه زمان برای مطالعه

5/5 - (1 امتیاز)

احمد علوی تبار – آذر 1400

بخش سوم – نکاتی درباره وجاهت نظام‌سازی اجتماعی مبتنی بر ارزش‌های دینی

یکی از پرسش‌های مهم در میان نظریه‌پردازان و سیاست‌ورزان جامعه‌ی ما این بوده است که آیا اساساً می‌توان از اقتصاد اسلامی سخن گفت؟ آیا اقتصاد را می‌توان با ارزش‌های دینی همسو کرد؟

موضوع علم اقتصاد، بررسی تدارک معیشت دنیوی مردم یک جامعه به با‌صرفه‌ترین نحو بر اساس شناسایی منابع، امکانات و نیاز‌ها، و تحلیل بهترین روش‌های تولید و توزیع و مصرف کالاها بر اساس وصف، تبیین و پیش‌بینی رفتارهای اقتصادی انسان‌هاست. در جوامع سرمایه‌داری، علم اقتصاد اساساً در خدمت منافع دنیوی طبقه سرمایه‌دار است. و از این‌رو، در تعریف بهترین و با‌صرفه‌ترین روش‌ها، چه در نحوه بهره‌برداری از منابع و شناسایی نیاز‌های واقعی، چه در تنظیم روابط تولیدی و چگونگی توزیع ثروت مادی و چه در الگو‌های مصرف، منافع تنگ‌نظرانه و نابخردانه‌ی این طبقه را در کانون توجه قرار می‌دهد.

موضوع علم اقتصاد اسلامی همان موضوع علم اقتصاد متعارف است. صفت اسلامی بیانگر مطلوبیت جهت‌گیری این علم به سوی حفظ ارزش‌های بنیادین اسلام (صدق، انصاف و اعتدال) با بهره‌مندی از بصیرت الهی است.

بیشتر مدعیان نوظهور کارشناسی اقتصادی و برخی دین‌پژوهان کم‌بصیرت چنین القا می‌کردند که در عرصه اقتصاد تنها علم اقتصاد متعارف صاحب‌نظر است و جایی برای ورود ارزش‌های اخلاقی به این عرصه وجود ندارد. اینان توجه ندارند که اقتصاد جوامع سرمایه‌داری نیز بر پایه‌ی یک نظام ارزشی بنا شده و در واقع مبتنی بر ارزش‌های فرهنگ دنیاگرایی است. (1)

مهم‌ترین تفاوت‌های دیدگاه علم اقتصاد متعارف و مذهب اقتصادی اسلام

در شریعت اسلام، خداوند که مالک حقیقی است، انسان‌ها را مجاز دانسته است که بر طبق ضوابط صحیح و مشروط بر این که به حقوق دیگران تعدی نکنند، اموالی را در اختیار بگیرند و از نعمت‌های دنیوی استفاده کنند. مسلماً هرگونه گرایش و فعالیت اقتصادی که موجب عدم اعتدال در توزیع ثروت مادی، رواج فساد و ناهنجاری‌های اجتماعی و اتلاف منابع انسانی و اقتصادی جامعه گردد، تعدی به حقوق دیگران محسوب می‌شود.

نظریه‌پردازان نظام سرمایه‌داری، انگیزه‌ی سودجویی دنیوی و رقابت را از مختصات هر نظام اقتصادی معتبر در عصر حاضر تلقی می‌کنند. و مفهوم نظام عادلانه اقتصادی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی را غیر علمی و نا‌معتبر می‌پندارند. اما جهت‌گیری به‌سوی برقراری یک نظام اقتصادی‌-‌اجتماعی مستقل و عادلانه، مشروط بر این‌که مطابق با موازین حقیقی اسلام تبیین و پذیرفته شود، کاملاً امکان‌پذیر است زیرا از حمایت عالَم امر برخوردار خواهد بود. (2)

بر خلاف دیدگاه علم اقتصاد متعارف، از دیدگاه اسلام، دو نظام علت و معلولی مادی و مجرد در جهان وجود دارد که تحت تدبیر خداوند و در هماهنگی با یکدیگرند. علم اقتصاد متعارف مبتنی بر یافته‌های عقل محدود دنیوی است و کاملاً تحت تأثیر نظام ارزشی واژگونه‌ی نفس کاذب دنیوی قرار دارد. از این‌رو، کمال مطلوب انسان را دستیابی به حداکثر مطلوبیت در مصرف و حداکثر سود در تولید و سرمایه‌گذاری تلقی می‌کند. در رویکرد اسلامی به اقتصاد، روش شناخت نیز شامل دو نوع شناخت حصولی و حضوری است.

نقش مؤثر عالَم امر در رویکرد خردمندانه و حق‌محور به اقتصاد

نظام اقتصادی اسلام که با بهره‌گیری از علم اقتصاد اسلامی و بر مبانی فقه پویا و مذهب اقتصادی اسلام بنا می‌شود، ضمن حفظ و توسعه‌ی مزایای انگیزه اخروی و خلاقیت فردی، از مزیت مشارکت شورایی عموم مردم در سیاست و اقتصاد، و نظارت و هدایتِ منسجم، هماهنگ، جامع‌نگر و عادلانه‌ی یک نظام جامعه‌گرای شفاف، پویا و حق‌محور برخوردار خواهد بود، بدون این‌که معایب نظام سرمایه‌داری را داشته باشد و یا با مفاسد و مشکلات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی یک نظام جامعه‌گرای غیر دینی نظیر اتحاد شوروی سابق مواجه شود که از بنیه و پشتوانه‌ی معنوی و الهی برخوردار نبود. (3)

نظریه پردازانی که از بصیرت الهی بی‌بهره و با فرهنگ اصیل اسلامی نا‌مأنوس‌اند، نمی‌توانند نقش اساسی عالَم امر را در تحولات معنوی و اجتماعی (به صورت دگرگونی یا تثبیت و توسعه) باور کنند و وجود متغیر‌های مهمی مانند برکت و امداد غیبی را در کنار سایر متغیر‌های اقتصادی و اجتماعی در نظر بگیرند. در تاریخ انقلاب اسلامی، نمونه‌های فراوانی از نزول برکات الهی و امداد‌های غیبی در عرصه‌ی حیات اجتماعی وجود داشته است. گشایش امکانات جدید و تغییر معادلات در روند تحولات جهانی یا تحمیل هزینه‌های غیر‌منتظره برای خداوند آسان است. (4)

حمایت خداوند از هر فرد یا جامعه‌ی با ایمان به معنی تأیید همه‌ی رفتارها و عملکرد او نیست. و تمامی سنت‌های الهی از جمله مواجه‌شدن با نتایج عملکرد نیک و بد همواره برقرار است. اما تا زمانی که فرد مؤمن یا بخش قابل توجهی از جامعه، ایمان به خدا و امید به اصلاح را در دل دارند و مجدانه برای جبران خطا‌ها تلاش می‌کنند، فرصت و توفیق جبران نیز عطا می‌شود و حمایت خداوند از اعمال خالص و شایسته، قطعی است.

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های شرایط سیاسی چهار دهه اخیر

شرایط سیاسی حدود چهار دهه در نظام جمهوری اسلامی را می‌توان از برخی جهات با شرایط دوران امامت امام حسن مجتبی (ع) مقایسه کرد:

1- پس از شهادت امام علی‌(ع)، بخشی از جامعه مسلمانان با دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی گوناگون، رهبری سیاسی و معنوی امام حسن (ع) را پذیرفتند. در انقلاب اجتماعی سال 1357 ایران، بخش بزرگی از جامعه با دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی گوناگون، رهبری سیاسی و معنوی امام خمینی (ره) را پذیرفتند. هم امام معصوم و هم امام خمینی بر ‌مشی پایبندی به ارزش‌های الهی حق‌محوری، صداقت، عدالت‌گستری و رعایت حقوق فردی و اجتماعی مردم استوار بودند. همین ویژگی در مورد جانشین شایسته امام خمینی، مقام معظم رهبری، صادق بوده است.

2- در هر دو دوره، دیدگاه‌های انحرافی و خیانت‌های همراهان ظاهری به شدت بر روند اوضاع سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار بوده است. در زمان امام حسن (ع) خیانت‌های همراهان ظاهری امام حق، بیشتر در میان برخی فرماندهان نظامی و رؤسای قبایل بروز یافت. اما خیانت‌های همه‌جانبه همراهان ظاهری اسلام به ارزش‌های الهی، از جمله در عرصه روابط اقتصادی و اجتماعی، بیشتر در بخش تحت سلطه‌ی معاویه مشاهده می‌شد. در جمهوری اسلامی، خیانت همه‌جانبه به اسلام و ارزش‌های الهی، توسط طیف وسیعی از جریان نفاق، از منافقان رسوا تا مدیران و مسؤولان بی‌تقوا و بی‌کفایت، صورت گرفت.

3- در زمان امام حسن‌(ع) مجموع شرایط به گونه‌ای رقم خورد که امام قدرت سیاسی را به طور کامل به معاویه (جبهه استکبار) واگذار کردند. در جمهوری اسلامی، جبهه‌های استکبار خارجی و داخلی ضربات و خسارات فراوانی به انقلاب اسلامی وارد کردند. اما هرگز نتوانستند جریان واقعی و اصلی انقلاب را به طور کامل از قدرت سیاسی کنار بگذارند.

امید است همه کسانی که خواهان بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در ایران هستند، به جای موضع‌گیری‌ها و برخورد‌هایی که ممکن است موجب تضعیف نظام شود و دشمنان ملت ما را در رسیدن به اهداف پلید‌شان امیدوار کند، با رفتار هشیارانه و صبورانه و خدمت صادقانه و خدا‌پسندانه و با رویکرد‌های سازنده و هم‌افزا به فرایند اصلاح و تقویت نظام یاری رسانند.

چشم‌انداز اصلاحات واقعی و مؤثر

به نظر می‌رسد که ادامه روند اصلاحات باید بتواند شرایط زیر را فراهم آورد:

مشارکت شورایی عموم مردم در سیاست و اقتصاد و ایجاد مناسبات اقتصادی‌-‌اجتماعی مبتنی بر انصاف، اعتدال و مهر‌ورزی.
تحول بنیادین در نظام آموزش و پرورش. (5)
سیاست‌گذاری‌های جامع‌نگر به‌ویژه در زمینه‌های امنیت آب، غذا و انرژی.
توسعه صنعت و کشاورزی با توجه ویژه به اقتصاد دریایی و تکمیل و توسعه فناوری انرژی خورشیدی.
اصلاح نظام‌های پولی و مالی (شامل نظام‌های بانکی و مالیاتی و صادرات و واردات).
استفاده‌ی بهینه از منابع انسانی و اقتصادی، تقویت تولید ملی و بی‌نیاز شدن از صادرات نفت و مواد معدنی خام.
عدم تأثیر‌پذیری از روند‌ها و نوسانات اقتصاد جهانی و پایداری بالا در برابر تحریم‌های خارجی.
اصلاح و تقویت دیپلماسی اقتصادی.
نظام‌مند شدن توزیع کالا و حذف واسطه‌های زائد.
شفافیت عملکرد همه نهاد‌ها و شرکت‌های مهم دولتی و خصوصی (جز در مواردی که ممکن است به امنیت ملی آسیب برسد).
جلوگیری مؤثر از قاچاق کالا.
ممنوعیت اشتغال مسؤولان دولتی و حکومتی در بخش خصوصی.
مصونیت کافی در مقابل بروز و گسترش مفاسد اقتصادی.
افزایش اشتغال مفید و پایدار، ارتقاء سطح رفاه عمومی و سلامت معنوی جامعه.
تأمین آزادی بیان و بهبود کمی و کیفی برنامه‌های رسانه‌ای و گسترش امکانات رشد فرهنگی و معنوی عموم مردم همراه با اصلاح سبک زندگی و الگوی مصرف.
بازسازی و تقویت مستمر نهاد‌های نظارتی و دادرسی، و پاسخ‌گویی سریع و مناسب به انتقادات و شکایات. …

[برنامه‌ریزی سنجیده برای استقرار نظام] آموزش رایگان و با کیفیت و اصلاحات اساسی در نظام بهداشت و درمان و بیمه‌های اجتماعی از دیگر ضروریات برنامه اصلاح و تقویت نظام اسلامی است. شناسایی و رفع موانع رشد آموزش عالی در تعامل صحیح با نخبگان دانشگاهی میسر می‌شود. در جامعه اسلامی، مسؤولیت سرپرستی خداپسندانه همه افراد و خانواده‌هایی که به هر دلیلی توانایی کافی برای اداره امور زندگی خود را ندارند، به عهده نظام اسلامی است. (6)

اهمیت اصلاحات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی

باید توجه داشت‌که تلاش برای برقراری شرایط مورد اشاره، به معنی کاهش آسیب‌پذیری نظام اجتماعی و تقویت دیگر مؤلفه‌های مهم امنیت و اقتدار ملی است. به رغم تهاجم و تهدید‌های همه‌جانبه سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی علیه انقلاب اسلامی ملت ایران، این انقلاب دستاورد‌های مهم انکار‌ناپذیری داشته که در رأس آن‌ها کسب استقلال نسبی فکری و سیاسی در مقابل نظام استکبار جهانی، تحکیم برخی مؤلفه‌های امنیت و اقتدار ملی، و عزم جدی رهبری و نیرو‌های مؤمن و وفادار به آرمان‌های انقلاب اسلامی برای اصلاح و سازندگی در تمامی زمینه‌ها بر پایه ارزش‌های والای اسلامی بوده است. نظام‌سازی اجتماعی عادلانه و التزام به عملکرد حق‌محور، رحمانی، جامع‌نگر، عدالت‌گستر و شفاف، مستلزم باور قلبی مسؤولان و مدیران جامعه به ارزش‌های حقیقی الهی و اصلاح نظام آموزشی و بهبود کیفیت محصولات فرهنگی و رسانه‌ای کشور است.

برازنده‌ی مسلمانان و انقلاب اسلامی نیست که در جایگاه ستم به خود قرار گیرند یا دچار رخوت شوند و به جای سبقت‌جویی در خیرات، تنها به حل مقطعی و سطحی مشکلات بیندیشند یا تنها برخی مؤلفه‌های ظاهری امنیت و قدرت را مورد توجه قرار دهند و از مؤلفه‌های حقیقی غافل شوند. (7)

همان‌گونه که یک مؤمن می‌تواند با پیروی صحیح از هدایت الهی، وضعیت قلب معنوی خود را بهبود دهد و در مسیر رشد معنوی حقیقی و پایدار قرار گیرد، یا فریفته دستاورد‌های کاذب اولیه شود، از رشد معنوی حقیقی باز‌مانَد و به ظاهر‌سازی بپردازد، نظام اسلامی نیز می‌تواند با توجه جدی به رهنمود‌های الهی، به اصلاح و پالایش درونی بپردازد و راه رشد حقیقی را در پیش گیرد یا تنها به حفظ قدرت ظاهری و ناپایدار بیندیشد و حمایت الهی خویش را از دست بدهد. مسلماً بهبود سلامت معنوی و حفظ و تحکیم اقتدار ملی جامعه مسلمانان با تشویق ثروت‌اندوزی خصوصی و تقویت نفس کاذب دنیوی میسر نخواهد شد. (8)

نتیجه

استقرار یک نظام اجتماعی نسبتاً سالم و عادلانه، امکانات مناسب‌تری برای بیداری معنوی و ایستادگی در برابر تهاجم فرهنگ ظالمانه و فاسد دنیاگرایی فراهم می‌کند.

عدم آشنایی کافی بسیاری از همراهان ظاهری انقلاب اسلامی با روح آموزه‌های اسلام، عدم پایبندی بسیاری از آنان به رعایت ارزش‌های بنیادین اسلام مانند صدق، مروت، انصاف و اعتدال، و فعالیت‌های اقتصادی سودجویانه و سوداگرانه مستقیم یا غیر مستقیمِ بسیاری از تصمیم‌سازان و طراحان نظام‌سازی کشور، از مهم‌ترین دلایل ضعف عملکرد نظام جمهوری اسلامی به ویژه ضعف شدید در جبهه‌ی نبرد فرهنگی و اقتصادی با شیاطین خارجی و داخلی و عدم ظرفیت انقلابی کافی برای انجام اصلاحات اساسی، کاهش شکاف طبقاتی و پیشگیری از مفاسد اقتصادی و اخلاقی بوده است.

اسلام مخالف استفاده از دستاورد‌های علمی و فنی بشر نیست. اما بسیاری از آنچه به عنوان دستاورد علمی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی قلمداد شده، آمیخته با ناراستی و ایده‌های زیان‌بار است. درک صحیح تعالیم نورانی اسلام می‌تواند بهترین راهنما برای استفاده مناسب از نعمت‌های خداوند، تنظیم مناسب‌ترین روابط اقتصادی و اجتماعی، بهره‌برداری بهینه از منابع انسانی و اقتصادی جامعه و برخورداری از همه‌ی دستاورد‌های مفید بشری باشد.

استفاده از ارزش‌های دینی برای نظام‌سازی اجتماعی به معنی تلاش برای پیاده‌سازی قوانین و مقررات حقوقی و کیفری و مناسبات اقتصادی‌-‌اجتماعی اعصار گذشته در جوامع امروزی با شرایط بسیار متفاوت نیست. تقدس حکومت دینی نیز نباید موجب عدم پاسخ‌گویی آن به مردم شود. شرایط ناگواری‌که کم و بیش در بسیاری جوامع مسلمان پدیدار شده‌است و عملکرد غیر‌انسانی برخی از دولت‌ها و گروه‌های ظالم و فاسد مدعی پیروی از تعالیم اسلام در دنیا، حکایت از عدم درک حقایق اسلام توسط آن‌ها دارد. همچنین می‌توان مشاهده کرد که تکیه‌ی صِرف به عقل و علم دنیوی، چه مشکلاتی را در همه‌ی جوامع به ظاهر متمدن بشری پدید آورده و این جوامع را نیز در مقابله‌ی مؤثر با توسعه ظلم و فساد ناتوان کرده‌است.

نظام‌سازی اجتماعی عادلانه و التزام به عملکرد حق‌محور، رحمانی، جامع‌نگر، عدالت‌گستر و شفاف، مستلزم باور قلبی بخش عمده مسؤولان و مدیران جامعه به ارزش‌های حقیقی الهی و اصلاح نظام آموزشی و بهبود کیفیت محصولات فرهنگی و رسانه‌ای کشور است.

منابع و توضیحات

1- کتاب ” آهنگ آسمان دل در دلیرستان اخترخیز گِل “، ص 85.

2- نشانه‌های روشن حمایت عالَم امر در زمان پیامبر اکرم (ص) فراوان بوده است. پس از پیامبر، بسیاری از مسلمانان تحت تأثیر مدعیان دروغین هدایت، از مسیر رشد معنوی حقیقی بازماندند. پیشرفت‌های ظاهری بعدی به معنی برخورداری از حمایت عالَم امر نبود. امیر مؤمنان علی (ع) در زمان حکومت نسبتاً کوتاه خود، در تدارک اصلاحات مهمی برای غلبه بر انحرافات و بهبود نظام اجتماعی بودند که به دلیل تفرقه و نافرمانی بسیاری از مردم، ناتمام ماند.

3- کتاب ” آهنگ آسمان دل … “، ص 109.

4- همان، ص 113.

5- نگاه کنید به مقاله ”ضرورت اصلاحات فرهنگی و اقتصادی – اسلام‌شناسی به زبان ساده (3)“.

6- کتاب ” آهنگ آسمان دل … “، ص 111 و 113.

7- همان، ص 135.

8- همان، ص 137.